در سطح اجتماع، سه حوزه را می توان برای روابط و مناسباتِ اجتماعی بازشناخت. یکی حوزۀ خصوصی، که شاملِ روابط و مناسباتِ شخصیِ افراد است؛ دوم، حوزۀ رسمی، که شاملِ مناسبات و روابطِ رسمیِ دولتی می باشد؛ سوم، حوزۀ عمومی، که خارج از سلطۀ مستقیمِ دولت بوده و شاملِ روابطِ عمومیِ شهروندان پیرامونِ مسایلِ عمومی می گردد.
حوزۀ عمومی، محیطی است، که در آن شهروندان، آزادانه گردِهم جمع شده و به گفتگو می پردازند. به معنایِ دیگر، حوزۀ عمومی، فضایی است، که در آن شهروندان، با برقراریِ رابطه با همدیگر به تبادلِ نظر و بحث پیرامونِ مسایلِ عمومی (مسایلی که به حیاتِ جمعیِ شهروندان بستگی دارد.) می پردازند. در حوزۀ عمومی، معمولاً، استدلالِ عقلانی، ملاکِ صدق و کذبِ سخنان است، نه هویتها، سن، پایگاههای اجتماعی وغیره. در حوزۀ عمومی، شهروندان، به صورت مؤقتی و کاذب، موقف اجتماعیِ خویش را فراموش می کنند و بر مبنایِ عقل و استدلالِ عقلانی، با همدیگر به گفتگو می پردازند. از این رو، حوزۀ عمومی، یگانه فضای مناسب برای شکلگیری گفتگوهای دموکراتیک در جامعه است. با گفتگو در فضای آزادِ حوزۀ عمومی، شهروندان، نه تنها به حلِ دموکراتیکِ مسایل و مشکلاتِ جامعۀ خویش دست می یابند، بل امکانِ رشد و ساخته شدنِ متواتر و دوامدارِ خویشتن را نیز مساعد می سازند. انسانها، با تماسِ دوامدار با همدیگر، ساخته می شوند و رشد می کنند. شهروندانِ جامعۀ دموکراتیک، با تبادلِ نظر و گفتگوی دوامدار در فضای حوزۀ عمومی به بازتولیدِ شهروندیِ دموکراتیک می پردازند.
دموکراسی، نه در حوزۀ خصوصی و نه در حوزۀ رسمیِ دولتی، بل در حوزۀ عمومی، نطفه گذاری می کند. حوزۀ عمومی در انگلستان، در قهوه خانه ها، در آلمان، در دانشگاهها و در فرانسه، در خانواده ها شکل گرفت و در نهایت، زمینه را برای نطفه گذاری دموکراسی مساعد ساخت.* با توجه به تجربۀ کشورهای غربی، می توان گفت، حوزۀ عمومی در افغانستان، مطابق به واقعیتها و ظرفیتهای فرهنگیِ موجود در جامعه، شکل خواهد گرفت. در حالِ حاضر، در افغانستان، رسانه های همگانی (رادیو، تلویزیون و نشریات چاپی)، نهادهای جامعۀ مدنی و دانشگاهها، برای ساختنِ حوزۀ عمومی پیشگام شده اند.
رسانه های همگانی افغانستان، با پشتوانه قرار دادنِ بازارِ آزاد، در چند سالِ اخیر توانسته اند بخشی از حوزۀ عمومی را در خود ایجاد کنند. امروز افغانستان، شاهدِ فعالیتِ حدوداً ده دستگاه تلویزیونی و صدها دستگاه رادیویی است، که تقریباً همه، از آزادیِ مناسب برای پخشِ برنامه ها برخوردار اند. در افغانستان، نشریات چاپی نیز به پیمانۀ زیاد، فعالیت دارند. تمامی رسانه های موجود در افغانستان، متکی به بازارِ اقتصادیِ کشور و یا کمکهای خارجی بوده و با استقلالِ کامل از ارگانهای دولتی، به پخش و نشرِ برنامه های خبری، تحلیلی، انتقادی و تفریحی می پردازند. رسانه ها در افغانستان، نه تنها زمینه را برای نقدِ برنامه ها و سیاستهای دولت، به خوبی مساعد ساخته اند، بلکه زمینه را برای گفتگو و تبادلِ نظرِ آزاد، میانِ شهروندان افغانستان نیز به میان آورده اند. امروز مردمِ افغانستان، راجع به تمامیِ مسایلِ عمومی، می توانند در سطحِ رسانه های همگانی، به بحث و گفتگو بپردازند. رسانه های همگانیِ افغانستان، تربیونی برای بلند شدنِ صدای مردم اند. به مشکل می توان مسایل و مشکلاتی را در سطحِ جامعۀ افغانی، از دیدِ رسانه های همگانی پنهان کرد. هر برنامه و سیاستِ درست و نادرست، به تحلیل و ارزیابی کشانیده می شود و مردم، به تمام جوانبِ آن آگاهی می یابند.
با هجومِ سیل آسای علاقمندانِ تحصیلاتِ عالی به دانشگاههای افغانستان، اینک دانشگاههای افغانستان، به کانونهای گرمِ گفتگو دربارۀ مسایلِ عمومی، تبدیل شده اند.
همچنین، نهادهای جامعۀ مدنیِ افغانستان، اگر چه وابسته به کمکهای خارجی اند، تا حد زیادی توانسته اند به شکلگیری حوزۀ عمومی در جامعۀ افغانی، کمک کنند. در حالِ حاضر، تعدادِ زیادِ نهادهای جامعۀ مدنی در افغانستان فعال اند؛ این نهادها، معمولاً، با راه اندازی همایشها، کارگاههای آموزشی و سایر برنامه ها، زمینه های عملی را برای گفتگو و تبادلِ نظر میانِ روشنفکران و سایرِ شهروندانِ افغانستان، مساعد می سازند.
رژیمهای قبلیِ افغانستان، حتا حوزۀ خصوصی را نابود ساخته بودند، چه رسد به اجازه دادن به شکلگیری حوزۀ عمومی؛ به همین دلیل، اکثریتِ تصامیم در موردِ موضوعاتِ عمومی، غیرِعقلانی و اشتباه، از آب در می آمد. بناءً حالا، برای تسریعِ روندِ دموکراتیزاسیون در افغانستان، برای این که دموکراسی در افغانستان، از بنیادِ مستحکم برخوردار باشد، برای این که هیچ امری در جامعه، با پوششِ تقدس، کورکورانه به خوردِ مردم داده نشود و بالاخره برای این که برنامه ها و تصامیمِ مربوط به حیاتِ جمعی، متکی بر عقلِ جمعی باشند، باید زمینه های شکلگیری گستردۀ حوزۀ عمومی در افغانستان، مساعد گردد.
……………………………………………………
* دموکراسیِ گفتگویی / نویسنده: دکتر منصور انصاری.